Түрүүшын выпуск

Һуралсалаймнай гуламтын музейдэ түүхын баян материал суглуулагданхай. Олон жэлэй хугасаада һурагшадай һанамжануудые музейе сахин харагша Валентина Гавриловна Дашиева бэшэжэ абаад, нягтаар хараад байдаг. Зарим һонирхолтой һанамжануудые уншагшадтаа дурадхаха һанаатайбди.

Павел Степанович Дырхеев, 1947 ондо дүүргэгшэ. Буряадай АССР-эй соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, түүхын эрдэмэй дид-доктор:

- Бидэ, Буряадай 18-дахи һургуулиин түрүүшын һурагшад, жаргалтай хүнүүдбди гэжэ һанагшаб. Юуб гэхэдэ, аза талаантай ба шадабари ехэтэй багшанарта заалгаабди. Багшанарайнгаа эрдэм мэдэсээр ехэтэ гайхадаг байгаабди. Тэдэмнай харюусалга ехэтэй хүнүүд һэн.

Һуралсалай жэлэй эхиндэ бидэ, 17 үхибүүд, һуража эхилһэн аад, оройдоол зургаан хүн 10- дахи класс дүүргээ һэмди. Хүн бүхэн һуралсалтай байха гэжэ хуули тэрэ үедэ үгы байгаа.

Ким Тихонович Боржонов, 1950 ондо дүүргэгшэ. СССР-эй Эрдэмэй академиин габьяата ветеран, байгаали хамгаалагша, ой модоной ажахын инженер:

- Агууехэ дайнай үедэ хүнгэн бэшэ хүдөөгэй ажалай хүлһэ яһала амасаһан хүмби. 1947 оной намар Улаан-Үдэ һурахаяа ерээ һэм. Үгытэй буряад айлнуудай үхибүүдэй класста намайе оруулаа. Эндэ 8-10-дахи классуудта һурааб.

Тэрэ үедэ иимэ һургуули нээхэ тухай шиидхэбэри абаһан Засагай газарай ноёд ехэ урагшаа хараатай хүнүүд байгаа гэжэ һананаб. Юуб гэхэдэ, дайн дажарта дарагдаһан хүдөө һууринуудай үлэн хооһон үхибүүд эндэ ерэжэ, дүй дүршэл ехэтэй багшанарай ударидалга доро эрдэм мэдэсэ абаһандань һайшаалтай.

Арон Павлович Подашев, Дмитрий Петрович Егоров, Софья Ивановна Хазагаева, Елена Глебовна Протасова, Еремей Багдуевич Балтахинов болон бусад багшанараа үбгэн болотороо һанаад ябанаб. Хүдөөгэй муу яндан, үгытэй үхибүүд гэжэ тэдэ нэгэшье хашаагүй.

Бальжинима Мункуевич Шойдопов, 1950 ондо дүүргэгшэ. Подполковник, “Хүндэлэлэй Тэмдэг” гэһэн ордендо хүртэгшэ:

- Үшөө бага наһанһаа колхозой ажалда хүдэлөөб. Түрэл Дархита һууриндаа 1947 ондо 7 класс дүүргэһэн байнаб. Теэд үншэн үхибүүн хадаа һуралсалаа үргэлжэлүүлхэ аргагүй байшооб. Тиихэдэ Улаан-Үдэдэ буряад һургуули нээгдэжэ, минии буян болоо гэхэдэ, алдуу болохогүй.

Намарай ургаса хуряалганай дүүрэмсээр, Улаан-Үдэ ерэжэ, захиралай орлогшо Еремей Багдуевич Балтахиновай кабинет орооб. Ород хэлэ ба литературын багшатай хамта тэрэнэй шалгалта хэһыень элеэр һанагшаб. Тиигэжэ тус һуралсалай гуламтын 8-дахи классай шаби болоо һэм. Эндэ бүхы наһанайм эгээл баяртай хаһа үнгэрөө.

“Школа 1937” гэжэ дээрээ бэшээтэй гурбан дабхар хирпиис байшан соо һургуулимнай байгша һэн. Утаанай үрхэ дээрэнь харагдагша бэлэй. Эгээл энэ байшанай газаа һурагшад, багшанар, хүмүүжүүлэгшэд зурагаа буулгаа һэн. Тэрээниие мүнөөшье болотор хадагалаад ябадагби.

Үгытэйгээр хубсалһан, ехэнхидээ ганса телогрейкэ, кирзовэ сабхи үмдэһэн бидэнэрые хараад, мүнөө үедэ нюдэнһөөмни нёлбоһон гоожоно. 15-20 хүн нэгэ таһалгада байха даа.

Хүндэтэ багшанараа тэрэ зураг дээрэ хараад, баяртай мэдэрэлдэ абтан һуудагби. Һургуулиин захирал Еремей Багдуевич Балтахинов, ород хэлэнэй болон литературын багша Дмитрий Петрович Егоров, тоо бодолгын багша Арон Павлович Подашев маанадта баян эрдэм мэдэсэ үгэһэн юм.

Классаймнай хүтэлбэрилэгшэ, химиин багша Надежда Алексеевна Ободоева, буряад хэлэ ба литературын багша Жалма Шагдуровна Будаева, француз хэлэнэй багша Ксения Васильевна Даниленко гэгшэд маанадта хоёрдохи эжы шэнги болоод ябаһан юм. Хажуугаарнь хүмүүжүүлэгшээр хүдэлжэ, бүхэли үдэрөө, заримдаа һүниеэ бидэнтэй үнгэргэгшэ бэлэй.

Владимир Будаевич Цыбикдоржиев, 1954 ондо дүүргэгшэ, Арадуудай Хани барисаанай ордендо хүртэгшэ:

- 1951 оной зун Буряад hургуулида уласай бүхы аймагуудhаа үхибүүд суглараа һэн. 120 hурагшадые тэрэ жэл абаха түсэбтэй байгаа. Бишье баһа шалгалта барижа, 18-дахи hургуулида орохо эрхэтэй болоо һэм. Нэгэ үдэрэй туршада хэдэн шалгалта тушаагаабди: ород хэлээр, тоо бодолгоор, буряад хэлээр... Yглөөдэрынь hургуулиин нэгэ томо стенд дээрэ өөрынгөө обог нэрэ хаража, ехэтэ баярлаа hэм.

Шалгалта дабажа гараһан 120 hурагшадые гурбан 8-дахи класс болгон хубаагаа hэн. Һургуулиингаа 3-дахи дабхарта байрлажа, нэгэ таһалгада 35 хүн байдаг болообди.

Тэрэ саг ехэ хатуу үе байгаа - хилээмэн ехэ дуталдадаг hэн гэжэ hананаб. Үдэртөө нэгэ зүhэмэг хилээмэндэ хүртэгшэ hэм. Тиихэдэ минии нүхэр Чингис Нимаевич мяхашье, загаhашье эдидэггүй байhан. Бидэ, хүдөөгэй үхибүүд, щи, борщ гээшые мэдэхэгүй, эдижэшье үзөөгүй байhандаа, түрүүшээр ехэ ядалдаа hэмди. Теэд хооhон байха гээшэ хэсүү ха юм даа. 2-3 үдэр эдингүй байбашье, саашадаа энэ эдеэндэ ехэ таараа hэмди.

“Буряад арадайнгаа урдаа хараха ерээдүй хүнүүд гээшэт”, - гэжэ манай багша Агния Богдановна ходо хэлэдэг байгаа һэн. Нээрээшье, тэрэ үедэ Буряадайнгаа түрүү хүбүүд, басагад ябаһан байнабди. 10-дахи «а» классайхид hургуулияа дүүргэhээр, 5 hурагшаднай Москва hурахаяа зорибо, 3 hурагшад – Новосибирск. Би 1987 ондо дипломат боложо, Монгол орон зорёо hэм. Тэрэ ажалда намhаа 3 жэл урда манай hургуули дүүргэhэн (1951 ондо) Сергей Николаевич Булдаев хүдэлдэг байhан. Манай hургуули дүүргэhэн hурагшад бэе бэедээ тон hайн туhалдаг, харилсадаг байhамди. Сергей Николаевич ехэ туhалhан, нүхэдөө, багшанараа хаанашье ябахадаа, ходо hайханаар, дулаанаар hанажа ябадаг һэн.

Эржена ОСОРОВА, Борис БАЛДАНОВ